แนวคิดการสร้างสรรค์ระบำจากข้อมูลศิลปกรรมขอมโบราณ

Abstract

วิทยานิพนธ์ฉบับนี้ มีวัตถุประสงค์ที่จะศึกษาประวัติความเป็นมา และแนวคิดการสร้างสรรค์ระบำจากข้อมูลศิลปกรรมขอมโบราณ ระหว่าง พ.ศ. 2510 – 2551 โดยใช้ “ระบำลพบุรี” ที่บรรจุอยู่ในหลักสูตรการเรียนการสอน ของวิทยาลัยนาฏศิลป กรมศิลปากร เป็นกรณีศึกษา และใช้วิธีการศึกษาโดยการค้นคว้าข้อมูลประวัติศาสตร์ หลักฐาน ทางโบราณคดี การสัมภาษณ์ ชมวิดีทัศน์ และการฝึกปฏิบัติกับผู้เชี่ยวชาญ ผลการศึกษา พบว่า ระบำ เป็นการแสดงที่ใช้ผู้แสดงตั้งแต่ 2 คนขึ้นไป ผู้แสดงจะรำในบทตัวพระหรือบทตัวนางตามแต่เนื้อหาของระบำ โดยรำไปตามบทร้องหรือดนตรีที่บรรเลงประกอบ เน้นความพร้อมเพรียงของผู้แสดง มีการแปรแถว และแต่งกายเหมือนกัน ระบำที่สร้างสรรค์ขึ้นในช่วงก่อนปี พ.ศ. 2510 มักเป็นการฟ้อนรำประกอบการแสดงโขน ละคร หรือระบำเฉพาะกิจ ตามแต่จุดประสงค์ของการแสดง ผู้แสดงแต่งกายยืนเครื่องตัวพระ – ตัวนาง เป็นนางฟ้า เทวดา จนกระทั่ง ปี พ.ศ. 2510 เป็นต้นมา มีการสร้างสรรค์ระบำขึ้นจากข้อมูลศิลปกรรมขอมโบราณโดยสืบค้นข้อมูลประวัติศาสตร์ตามหลักฐานศิลปกรรมขอมโบราณ ประติมากรรม รูปปั้นลอยตัว และภาพจำหลักจากโบราณสถานต่างๆ แล้วปรุงแต่งตามจินตนาการ และประสบการณ์ของผู้สร้างสรรค์ ออกมาเป็นท่ารำต่างๆ ทำให้ภาพจำหลักหินกลายเป็นภาพเคลื่อนไหวเสมือนมีชีวิต เรียกระบำประเภทนี้ว่า “ระบำโบราณคดี” จากการศึกษาระบำลพบุรี ซึ่งเป็นระบำโบราณคดีที่ได้รับการสร้างสรรค์ขึ้น ตามแนวคิดของอาจารย์ธนิต อยู่โพธิ์ อดีตอธิบดีกรมศิลปากร ที่ต้องการให้ประชาชนเกิดความเข้าใจ และตระหนักในคุณค่าความเป็นไทย จากหลักฐานทางโบราณคดี โดยนำเสนอในรูปแบบการแสดงนาฏยศิลป์ พบว่า การสร้างสรรค์ระบำชุดนี้มีคณะทำงานประกอบด้วย อาจารย์มนตรี ตราโมท อาจารย์ลมุล ยมะคุปต์ อาจารย์เฉลย ศุขะวณิช และอาจารย์สนิท ดิษฐพันธุ์ ซึ่งได้ศึกษาข้อมูลทางประวัติศาสตร์และโบราณคดี เรื่องราว ความเป็นมา ความเชื่อจากโบราณสถาน โบราณวัตถุต่างๆ ศึกษาภาพจำหลักเครื่องดนตรี – ภาพจำหลักนางอัปสรที่ปรากฎอยู่บนแผ่นหินในปราสาทขอม เพื่อใช้เป็นข้อมูลประกอบการสร้างสรรค์สำเนียงดนตรีให้มีกลิ่นอายตามยุคสมัยทางประวัติศาสตร์และสร้างสรรค์ท่ารำให้สอดคล้องกับดนตรี โดยจำลองท่าทางมาจากภาพจำหลักนางอัปสร เทวรูปสำริดสมัยลพบุรี และท่ารำพื้นฐานนาฏยศิลป์ไทย ประกอบเข้ากับความเชื่อ ศาสนา ประเพณี หลักการออกแบบสีและรูปแบบเครื่องแต่งกาย นำมาประยุกต์จนเกิดเอกลักษณ์ใหม่ ทำให้ระบำชุดนี้ มีลักษณะเด่น คือ 1) ท่าหลัก ใช้มือจีบและการตั้งวงหักศอกโดยยกมือขึ้นเหนือศรีษะ เน้นวงและเหลี่ยมของมือและแขน ส่วนขา ใช้การก้าวไปด้านข้างเป็นมุมเหลี่ยมซึ่งเลียนแบบมาจากภาพจำหลักบนแผ่นหินและเทวรูปสำริดของขอมโบราณ 2) ท่าเชื่อมในการเคลื่อนไหวร่างกายจากท่าหนึ่งสู่ท่าหนึ่ง ใช้ท่ารำพื้นฐานนาฏยศิลป์ไทยมาตกแต่งลวดลายอย่างพันทางขอม 3) แถวและการแปรแถว จำลองรูปแบบมาจากภาพจำหลักหิน เชื่อมโยงเป็นเรื่องราว เคลื่อนที่ตามองค์ประกอบทัศนศิลป์ 4) ดนตรี และเพลง สร้างเครื่องดนตรีขึ้นตามภาพจำหลัก ปรับประยุกต์ผสมกับวงเครื่องสาย ใช้หน้าทับเขมรในการบรรเลง 5) เครื่องแต่งกาย จำลองแบบมาจากภาพนางอัปสรที่ปรากฎอยู่บนแผ่นหิน กำหนดสีตามความเชื่อ คุณค่าของสี และทฤษฎีสี ระบำลพบุรี เป็นต้นแบบในสร้างสรรค์ระบำจากข้อมูลศิลปกรรมขอมโบราณที่มีแนวทางการสร้างสรรค์อย่างเป็นระบบ มีหลักการ และการอ้างอิงหลักฐานทางประวัติศาสตร์อย่างชัดเจน แนวคิดดังกล่าว ถือเป็นแนวทางนาฏยศิลป์เชิงสร้างสรรค์ ที่มีอิทธิพลในการสร้างสรรค์ระบำขอมโบราณแบบอื่นๆ ขึ้นอีก หลายชุด และมีแนวโน้มว่าจะมีการพัฒนาผลงานนาฏยประดิษฐ์สร้างสรรค์ต่อไปเรื่อยๆ โดยใช้กรอบแนวคิดเดียวกัน